Er is een stortvloed aan nieuwskanalen die op een ‘kritische’ manier de actualiteit belichten. De Correspondent wil bijvoorbeeld ‘de dieperliggende structuren en ontwikkelingen achter het nieuws in beeld brengen’. De Snijtafel noemt zich ‘een podium voor noodzakelijke cultuurkritiek’. Deze manier van doen wordt in vaktermen ook wel ‘hermeneutics of suspicion’ genoemd.
Al deze media doen het voorkomen alsof de ‘reguliere’ nieuwskanalen (kranten, tijdschriften, televisie, ook wel old media genoemd – daarom gaat de tegenhanger ook wel door voor nieuwe media) niet de hele waarheid vertellen, en dat zij zorgen voor een klaardere kijk op de toestand in de wereld.
Alleen maar goed nieuws tot nu toe; wat zou er immers af te dingen zijn op een fikse kritische blik? Toch is er iets in de redenering dat al die nieuwe media maar achter het nieuws duiken dat me mateloos tegenstaat.
Ik denk dat mijn bezwaren zich het best laten illustreren aan de hand van de plot van The Matrix. Hierin komt Keanu Reeves tot de ontdekking dat de wereld waarin hij aanvankelijk leeft niet is wat hij lijkt, dat ze slechts een weerspiegeling is van de echte werkelijkheid. Die nieuwe werkelijkheid laat zich in de film echter definiëren als een behoorlijk goed te behappen strijd tussen goed en kwaad. Zoals M. John Harrison het beschreef voor Tolkiens Lord of the Rings: we zien niet de ‘beautiful chaos of reality’, maar slechts ‘stability and comfort and safe catharsis’.
Ik heb het al vaker gezegd: ‘De Werkelijkheid’ is niet een vanzelfsprekend gegeven en ‘De Waarheid’ laat zich niet direct vangen. Het Nieuws als zodanig is iets vormeloos, en de mogelijkheid om iets verkeerd te beschrijven bestaat eigenlijk niet. Zoals Frank Ankersmit het in Narrative Logic beschrijft, aan de hand van het voorbeeld van de Renaissance:
The Renaissance is nothing more and nothing less than what individual historians tell us that it is … [W]hatever we decide to write down in our historiography on the Renaissance cannot but be true of our Renaissance.
Onze kennis van de wereld is altijd bemiddeld, hetzij door anderen (geschiedschrijvers), hetzij door ons eigen waarnemingsvermogen. Alles wat je zegt is dus jouw waarheid, en niet de mijne.
Hier is niks mis mee: iedereen houdt er zijn eigen gedachten en ideeën op na, en dat houdt het leven spannend. Het wordt wél storend als mensen een bepaalde normatieve waarde aan hun gedachten en ideeën gaan hechten: ‘dus jij dacht dat jouw wereldbeeld klopte? Think again.’ En wat vervolgens gebeurt, is dat er simpelweg een ander wereldbeeld voor in de plaats komt, met misschien iets andere inhoud, maar met precies dezelfde afmetingen en structuren.
Bij veel nieuwe media is hetzelfde te zien: de nu.nl-kop wordt ontkracht of in een ander daglicht gesteld, waarna er driftig op de kritische borst kan worden geklopt. Op die manier krijg je een soort behind-the-scenes-aflevering: hierin krijgt de kijker ook alleen de dingen te zien die bijdragen aan één specifieke lezing, en niet die felbegeerde gelaagde kijk.
Ik ben niet vies van een kritische kijk op de zaak, en ook absoluut geen voorstander van de allesverslindende postmodernistische opvatting dat alles slechts een betekenisloos spel van signification is. Maar het gevaar van de grootspraak van veel nieuwe media is dat de kritische blik een ander beeld van de werkelijkheid schetst, zonder hierbij te benadrukken dat het slechts een van de vele mogelijke opvattingen is. Wees je er dus van bewust dat anders weten niet gelijk staat aan beter weten. En zó is het!
Bram Faber 