Heer & Meester is een buitengewoon succesvolle Nederlandse detective-serie die sinds twee jaar wordt uitgezonden door Omroep MAX, de omroep die zich profileert als de bediener van de 50-plussers in de samenleving. Maar op wat voor manier doet de serie een beroep op de leef- en denkwereld van de senioren?
De synopsis van de serie – waarvan het oorspronkelijke idee overigens al 15 jaar oud is – luidt als volgt:
Valentijn Rixtus Bentinck is een zeer welgestelde charismatische man, wiens leven beheerst wordt door het mysterie van zijn onbekende verleden. […] Door Valentijns vele contacten in de hogere kringen is hij voor de … officier van justitie … een ideale weg naar informatie waar ze zelf moeilijk toegang toe heeft. Valentijn, charmant en ongrijpbaar als hij is, weet zich samen met zijn steun en toeverlaat Leo, de conciërge van het chique Haagse hotel waar Valentijn woont, altijd op een spannende en komische manier uit benarde situaties te redden en de misdaad op te lossen.*
Het loont de moeite om eens beter te kijken naar de manier waarop deze serie tegemoet komt aan de doelstellingen van de ouderenomroep. In het mission statement van Omroep MAX is het volgende te lezen:
Wij maken programma’s specifiek vanuit de leef- en denkwereld van de 50-plusser. Het is vooral de manier waarop MAX programma’s maakt en zijn doelgroep bereikt, die onderscheidend is. Vanuit een onafhankelijke positie, zowel van politiek als geloof, bereiken wij de 50-plussers op een manier die hen aanspreekt.
MAX heeft dus een goed begrip van de leef- en denkwereld van de 50-plusser. En de belangrijkste manier om 50-plussers aan te spreken, voorzover we de rationale van Omroep MAX volgen, is een beroep doen op stijlconventies. Veel van het programma-aanbod van de ouderenomroep is toegespitst op formats met een ouwelijk tintje. Met het mes op tafel is bijvoorbeeld een televisieprogramma dat die oude sfeer vol overtuiging in ons gezicht blaast, in een rokerig en donker café, met een presentator in avondkleding, een heuse barpianist en een serveuse chantante.
Heer & Meester sluit aan bij die conventionele aanpak: de makers beoogden met de serie een Nederlandse remake te maken van de jaren ’60-detective The Saint met Roger Moore. Hierin speelt laatstgenoemde de rol van Simon Templar (afgekort ST, vandaar Saint), een miljonair die zijn leven in dienst stelt om misdaad te bestrijden.
De Nederlandse spin-off ontleent zijn uitgangspunt dus alvast vrij letterlijk aan een oud format: ook Bentinck is een vermogend persoon die – buiten de wet om – de misdaad bestrijdt. Maar de vergelijking gaat verder: in zijn algehele opzet ademt Heer & Meester een wereld van vroeger: de ouderwetse cabrio-bolides waarin Bentinck komt voorrijden, zijn conciërge Leo die hem consequent met “Mijnheer” aanspreekt, en ook de begeleidende muziek roept een sfeer op van lang voorbije televisieseries als Get Smart. Maar bovenal de overzichtelijkheid van de glasharde bad guy, die aan het einde van iedere aflevering kan worden ingerekend dankzij Bentincks doortastende optreden, is een geruststellende detective-wetmatigheid die we vooral uit de vorige eeuw kennen.
De leef- en denkwereld van de 50-plusser bestaat wat Omroep MAX betreft voornamelijk uit de zekerheid en conventies van uitgesleten formats uit de jaren ’60. Laat de senior lekker wegzwijmelen bij de oude langspeelplaat waar goed nog goed is, en kwaad nog te herkennen als een boef in een gestreept overhemd.
Dit is op zichzelf niet zo erg: als dit is wat de 50-plusser wil (waar de kijkcijfers wel op duiden), laat ze dan lekker. Er zit echter nog een belangrijke ideologische adder onder het gras in Heer & Meester.
Een ander stokpaardje van Simon Templar in de oorspronkelijke serie is om zich altijd als een ware Saint op te stellen richting vrouwen: iedere aflevering begint hij een nieuwe romance met een gewillige dame. Ook dit wordt weerspiegeld in Heer & Meester: in iedere aflevering wordt er een nieuwe vrouw opgevoerd die voor de charmes van Bentinck valt. “Iedere dag is Valentijnsdag”, zegt hij dan met glimmende ogen, waarna de camera langzaam naar boven uitzwenkt en een sopraansaxofoon een hartverscheurende In a sentimental mood ten beste geeft.
Misdaadbestrijding en liefde zijn een aanstekelijke kapstok om een verhaallijn aan op te hangen. De stijlfiguur van de promiscue held die in iedere verhaallijn een nieuwe vrouw voor zich wint heeft ook een uitgebreid track record in de filmgeschiedenis. De bekendste verschijningsvorm is de Bondgirl: de dame die in iedere James Bond-film acte de presence geeft en een love interest ontwikkelt in de Engelse geheim agent.
Zo graag als filmmakers zich van deze stijlfiguur bedienen, zo vaak is die ook bekritiseerd. Ze veronderstelt namelijk dat de vrouw per definitie passief en afwachtend is, en dat ze zich middels mannelijke dominantie en overrompeling laat veroveren. Het leidt tot het soort marginalisering die veel gelijkenis vertoont met het oriëntalisme, hier al eerder de revue gepasseerd.
Dit artikel beschrijft bijvoorbeeld hoe het geflikflooi in Bondfilms door de jaren heen heeft bijgedragen aan “the continued sexualization, marginalization, and disposability of women”. Doordat Bond altijd als verfijnde macho wordt afgebeeld, verheerlijken de films de eeuwige superioriteit van de man. Charlie Brooker beschrijft ook de manier waarop Bond iedere keer weer wegkomt met totaal vrouw-ondermijnend gedrag, “a kind of on-the-job conduct that would earn anyone else an instant tribunal”.
“Is Heer & Meester dan echt nét zo vrouw-onvriendelijk als al die ouwe meuk?”, hoor ik je denken. We zijn er nog niet; om nog een iets beter begrip te krijgen, moeten we even een parallel maken.
De tweede helft van de vorige eeuw heeft de intermenselijke verhoudingen grondig overhoop gegooid: de vrouw wierp het juk van de man steeds mer van zich af, maar ook de laatste blanke kolonisten werden door de rest van de wereld goeddeels de laan uitgestuurd.
Dit laatste leidde tot een interessante verlate reactie in het Engeland van de jaren ’80, toen daar een enorme Raj Revival op gang kwam. In een vlaag van ultiem jeugdsentiment werden oude koloniale verhalen in geuren en kleuren opgerakeld, met de meest waanzinnige films en musicals, weliswaar ontdaan van de meest felle koloniale toonaarden, maar nog steeds intrinsiek aanwezig. De visie van de kolonisten werd ‘ingepakt’, omfloerst door een wollige nieuwe context van exotische nostalgie.
Joep Leerssen beschrijft hoe het hard-core Eurocentrisme van auteurs uit het begin van de twintigste eeuw als Rudyard Kipling gemakzuchtig werd vertaald in wat hij een vorm van ach-gut-tja-nostalgie noemt: ‘Europa valt snikkend in kuilen jeugdsentiment, waarin het besef van onrecht en blanke arrogantie en wreedheid tot bijklank zijn vervaagd.’
En diezelfde kuilen jeugdsentiment worden opgezocht in Heer & Meester. Toegegeven: al minder zwart-wit dan het was. Er is prettig tegenwicht bij gekomen in de persoon van de iets fermer in hun schoenen staande officiers van justitie Suze en Floor. Maar het principe is hetzelfde: er wordt een oud format opgerakeld, hetzij ontdaan van de meest vrouwonvriendelijke randjes, maar nog steeds volledig gestoeld op een fundament van masculiene overheersing. Op die manier wikkelt de serie zichzelf in een vijftig jaar oude, übernostalgische deken, zonder bij de culturele implicaties hiervan stil te staan.
“Door al zijn levenservaring is de 50-plusser … in staat normen en waarden aan anderen om hen heen over te brengen”, zo weet het mission statement van Omroep MAX ons te vertellen. Mocht Heer & Meester al representatief zijn voor de levenservaring van de 50-plusser, dan heb ik met deze normen en waarden het liefst zo min mogelijk mee te maken.
Bram Faber 