Een grap uitleggen betekent meestal de dood van de grap. Toch is dat precies wat we deze week zullen doen. Hoe maak je de Beste Grap Ooit? En waarom kunnen mensen hun dagelijks brood verdienen met het verzinnen van een goede bak, maar kunnen grappen ook net zo hard het einde van een vriendschap betekenen? Een eerste verkenning.
“Een dag niet gelachen is een dag niet geleefd”, is een credo dat door velen volop wordt nagestreefd. Niet zo gek dus dat er over het fenomeen van De Grap al eindeloos veel is gezegd en geschreven – tot stemmingskanonnen als Sigmund Freud en Henri Bergson aan toe.
Laatstgenoemde, om te beginnen, opperde een aantal leuke uitgangspunten van de grap:
- Het komische is voorbehouden aan het menselijke. We lachen over het algemeen niet zo snel om landschappen, en als we om dieren lachen, is het met name omdat we ze interpreteren als, of spiegelen aan menselijk gedrag.
- Een grap vereist een neutrale omstandigheid, waarbij gevoeligheden en emoties niet aan de orde zijn. Het is over het algemeen ongepast om grappen te maken op een begrafenis.
- Humor is niet alleen een pleziertje voor het eigen intellect, maar heeft ook een sociale functie. Een grap wordt leuker als je er samen met iemand om lacht, en verdiept tegelijk je band met die persoon.
Ook cabaretier Micha Wertheim heeft goed nagedacht over wat een grap precies kan omvatten. In zijn show Voor de Grap geeft hij een nauwe definitie:
Een grap is niks anders dan een poging iets te zeggen wat je zelf ook niet snapt. Omdat je iets wil zeggen en je opeens realiseert, “dat klopt niet, nou weet je wat, dan maak ik er een grapje over”. Mensen met een heel groot vocabulaire zijn vaak niet zo grappig, omdat ze gewoon in staat zijn om te zeggen wat ze bedoelen.
In de laatste zin uit het citaat van Wertheim is alvast een grapje te ontwaren: er wordt een causaal verband gelegd tussen het feit dat je in staat bent een grap te maken en de grootte van je vocabulaire. Die vlieger gaat natuurlijk niet op: omgekeerd kan je redeneren dat mensen met een grotere woordenschat door hun taalinzicht juíst grapjes kunnen maken – die mensen met een kleine woordenschat op hun beurt er dan weer niet uit kunnen pikken. De waarheid ligt echter, zoals wel vaker, in het midden: het causale verband is niet aangetoond, je hebt nu eenmaal grappige mensen met een grote én met een kleinere woordenschat.
En tóch hebben we gelachen om Wertheim! Door het causale schijnverband zette hij ons subtiel op het verkeerde been. Dit brengt ons bij de verschillende vormen van grappen die we kunnen onderscheiden. Het leuke hierbij is dat de grapvormen sterke overeenkomsten vertonen met mogelijke drogredenen die kunnen optreden in een debatsetting. Een grapje is vaak, in lijn met Wertheims definitie, een redenering die niet klopt, maar wel aannemelijk lijkt. Denk bijvoorbeeld aan:
- Een foutief causaal verband (post hoc ergo propter hoc), zoals in het zojuist aangehaalde voorbeeld.
- de non sequitur, nauw verwant aan het causale verband, vooral terug te vinden bij Herman Finkers. Het één volgt niet uit het ander: “Bij 25% van de dodelijke verkeersongevallen had de bestuurder alcohol gedronken en bij 75% had de bestuurder koffie gedronken. Conclusie: het is veiliger om alcohol te drinken dan koffie.”*
- Het hellend vlak, of de stepping stone-theorie: “Als ik geen alcohol meer mag, dan mag ik straks ook geen water meer!”
Een andere ingang om nog eens nader te kijken naar De Grap biedt Uncyclopedia. Dit is een site die, à la Wikipedia, de vorm van een online-encyclopedie heeft, maar aan ieder artikel een humoristische draai geeft. Door de open-source-opzet wordt de site bovendien gedwongen tot het reflecteren op wat grappig is en wat niet – zoals Wikipedia ook enigszins aan banden moet leggen wat wel en niet voor objectieve informatie kan doorgaan. Het leuke van deze opzet is dat ook argeloze voyeurs zoals wij een kijkje onder de motorkap kunnen nemen.
Zo vinden we in hun richtlijnen een uitgebreide beschrijving van hoe je tot een geslaagd, grappig artikel kunt komen. Er staat te lezen dat Uncyclopedia een satire is van een encyclopedie, zoals De Speld dat is van een regulier nieuwsnetwerk, en De Gladiool van een doorsnee clickbait-site (hoewel laatstgenoemde vooral eng veel overlap vertoont met dit format). Dit is het frame waarin ieder onderwerp kan passen.
Hoe werkt zo’n frame? In een programma als Zondag met Lubach fungeert Arjen Lubach als presentator, en heeft het programma verder ook alle uiterlijke kenmerken van een neutraal nieuwsnetwerk, maar het programma zit doorspekt met materiaal dat juist de spot drijft met dit medium. Dat is satire: in de basis heeft het hetzelfde format, maar met opvallende en onverwachtse contrasten. Lubach zingt geen melige liedjes, gooit geen taarten in andermans gezicht, maar verankert zijn grappen in het feit dat het format zo dicht op de televisiewerkelijkheid zit.
In het geval van Uncyclopedia krijgt je input voor een artikel dus al een enorme comedic push doordat het alle uiterlijke kenmerken van Wikipedia heeft, waardoor het deze moedergrap voedt: “that Uncyclopedia really thinks it is telling the truth about real-world subjects”.
In die context benadrukken de beheerders ook dat willekeur misschien eventjes leuk is, maar bij langere blootstelling al gauw vooral verveelt:
If someone types in “Frodo Baggins”, he wants to read a humorous slant on Frodo Baggins, not an article on a Dutch mink farmer with laser-beam eyes.
Helaas geldt die redenering ook de andere kant op: als je voortdurend dezelfde strategie volgt om tot een grap te komen, dan prikken mensen daar op een gegeven moment doorheen. Een uur lang moppen luisteren is doodvermoeiend, net zoals een uur lang rondneuzen op een site als De Speld dat ook is. Een voorbeeld hiervan dat al eerder voorbijkwam is de masturbatiegrap: bij eerste kennisneming ongetwijfeld origineel en ingenieus, maar bij overmatig gebruik werkt het vooral op de zenuwen. De toehoorder doorziet op een goed moment de vorm, en wanneer alleen de vorm nog maar waargenomen wordt en niet meer de boodschap.
De Beste Grap Ooit ligt dus, net als de waarheid, in het midden.
Bram Faber 