De televisie neemt de kijker vaak in de maling. Dit kan op tal van manieren: denk alleen al aan het feit dat, doordat de cameraman zijn lens op een bepaald tafereel richt, hij of zij op die manier ook tal van zaken in de directe omgeving niet vastlegt. Of de voice-over die een groep mensen die op noodvoorzieningen in een rampgebied afkomt bij voorbaat typeert als een “stormloop” of “plunderaars”. Vandaag aandacht voor de filmploeg die met maar één camera op pad is, en hoe die kan worden herkend.
Vandaag de dag worden veel televisieprogramma’s met slechts één camera gemaakt, maar vrijwel altijd wordt dit feit verbloemd of gemaskeerd. Het is natuurlijk in het huidige hyperactieve beeldklimaat ook loeisaai om iets vanuit slechts één standpunt te kunnen bewonderen. En het heeft ook een heel eenvoudige oplossing: door dezelfde situatie meerdere keren te filmen vanuit verschillende gezichtspunten bereik je toch die multifocale kijkerservaring. En een situatie doet zich in het echt af en toe ook wel eens tweemaal voor, toch?
In deze aflevering van Screenwipe laat Charlie Brooker een vrij gênant voorbeeld hiervan zien. We zien hoe wildlife-correspondent Bruce Parry in het televisieprogramma Tribe een verre stam afzwaait, op weg in zijn bootje naar een volgend avontuur.
Op zich natuurlijk vrij weinig speciaals aan te zien, maar Brooker wijst ons in de voice-over op het volgende:
God, it’s good of them to have used two invisible cameramen to film this. Look, if he’s in the boat and we’re seeing this shot from the boat and this is shot from the shore, where’s the bloke filming it in the boat?
Een ander voorbeeld hiervan zien we in veel televisie-interviews. In kortere praatjes zie je meestal alleen het pratende hoofd van de geïnterviewde, maar mocht het item wat langer zijn, bijvoorbeeld doordat je met een wat aarzelende prater van doen hebt, dan kun je het item doorspekken met beelden van een welgemeend knikkende interviewer, zodat de kijker niet afdwaalt.
Richard M. Clurman beschrijft dat dit soort beelden meestal pas achteraf worden geschoten. De interviewer wordt vaak nogmaals los gefilmd, een paar gewiekste vragen stellend of een begripvolle grimas opzettend, wat er dan later weer in wordt gemonteerd. De geïnterviewde komt er hierdoor vaak bekaaid vanaf: hij of zij krijgt immers níet de kans om nog eens een beter antwoord te formuleren.
Het geknutsel met beeldmateriaal heeft een fijngevoelige oorsprong. Robert Allen en Annette Hill beschrijven dat al die filmische conventies van acteren, camerawerk, compositie, postproductie, en geluidsreproductie ervoor zorgen dat het productieproces als het ware wordt onttrokken aan de kijker. Die conventies werken samen om een naadloze en geloofwaardige wereld naar de andere kant van het scherm te communiceren – en dan nog wel op zo’n geraffineerde wijze dat het lijkt alsof die filmwereld los bestaat van het feit dat die louter en alleen is vastgelegd voor ons: de kijker!
Het filmische gepolijst haakt aan bij het eerder besproken realiteitseffect, de retorische trukendoos die beoogde een waarheidsgetrouw beeld te schetsen van de wereld. Het enige waar die manier van schrijven echter toe leidde was een nieuwe stijlmethode. De kijker/lezer wordt dus alleen bediend van een retorisch effect, en niet de realiteit zelf. Op diezelfde manier is de “referentiële illusie” van de televisiemaker erop uit om de suggestie van authenticiteit te wekken, maar verliest die nooit het construct uit het oog. Daarom is het ook des te gênanter als de filmmaker een steek laat vallen: de magie van het realiteitseffect en de suspension of disbelief wordt voor even doorbroken.
Het construct van het televisieprogramma maakt dat wij niet meer hoeven na te denken. Dat hebben de filmmakers al voor ons gedaan. Dit is iets waar Roland Barthes zich uitermate aan kon ergeren. De toeschouwer wordt op die manier beroofd van zijn oordeel:
[E]r is voor ons gebeefd, nagedacht en geoordeeld; [de maker] heeft ons geen ruimte gelaten voor iets anders dan oppervlakkige … instemming: wij voelen slechts een technische belangstelling voor die beelden; zij zijn door de maker zelf zozeer bedolven onder de vingerwijzingen dat ze voor ons absoluut geen geschiedenis meer hebben, het staat ons niet meer vrij uit te vinden hoe wij dit synthetische voedsel willen verwerken, voorgekauwd als het is door de maker.
Zo, en ga er nu voor de grap maar eens op letten: hoeveel onzichtbare cameramensen heb ik vandaag weer op televisie gezien? En wat voor invloed hebben die vereiste meerdere takes op de werkelijkheid die het programma wil overbrengen? De voorgekauwde televisie en toverspreuk van het realiteitseffect verdienen het om doorbroken te worden.
Bram Faber 