Op de basisschool wordt al onderwezen over Europese ontdekkingsreizigers als Christoffel Columbus. Daarnaast weten velen in de pubquiz wel het antwoord te geven op de vraag welke bekende Brit grote delen van Centraal-Afrika ontdekte (1, 2, 3: David Livingstone). Ook is het ondertussen geen geheim meer dat het koloniale, imperialistische verleden van Europa geen hosanna verdient. Wat maakt dat ook de schijnbaar onschuldige term ontdekkingsreiziger een vervelende nasmaak geeft?
Critici buitelen over elkaar heen om de Europeanen (en Westerlingen in het algemeen) het koloniale verleden grondig onder de neus te wrijven. Het gaat de critici hier echter in mindere mate om het koloniale verleden zelf: meer en meer draait het om culturele symbolen of zegswijzen met een semantische lading die met dat koloniale verleden verband houdt, maar niettemin vrij van die beladen betekenis blijven rondzingen in Westerse context. Zodra die koloniale connotatie echter benoemd wordt, dan is het huis te klein.
Zwarte Piet – om maar eens een totaal uitgesleten discussie van heb-ik-jou-daar erbij te halen – is zo’n hedendaagse culturele uiting die een intrinsiek verband vertoont met de duistere kanten van het koloniale verleden. Het feit dat dit ieder jaar best wel een dingetje is geworden is niet alleen te danken aan de ieder jaar sterker wordende antilobby, maar heeft er ook mee te maken dat het hier behoorlijk laag hangend fruit betreft: het causale verband tussen het beeld van een zwarte knecht en het slavernijverleden van bijvoorbeeld een zeventiende-eeuwse compagnie is, tenzij je erg hardleers bent, vrij één-op-één als zodanig te herkennen.
Interessanter is het feit dat Europa ook op andere vlakken nog altijd is doordrongen van culturele en linguïstische uitingen die misschien minder zichtbaar zijn, maar waar nog altijd een extreem koloniale kracht van uit gaat. Het is een mer à boire, en zelfs een extreem groot onderzoeksveld. Maar zoals dat gaat met abstracties ontbreekt het ze helaas aan mediageniekheid om te worden opgepikt door een breder publiek. Bij deze daarom een nobele poging om een voorbeeld hiervan uit de doeken te doen: de ontdekkingsreiziger waarmee dit stukje opende.
Ella Shohat en Robert Stam beschrijven in hun boek Unthinking Eurocentrism hoe het koloniale verleden van het Westen nog zwaar op de dagelijkse realiteit drukt, in media, zegswijzen en wat al niet. Zo betogen ze dat de hoofdpersonen in films als Lawrence of Arabia en Black Narcissus gepositioneerd worden als ontdekkers: in hun verbeelding van verhoudingen tussen het Westen en de Boze Buitenwereld zijn het de helden, vaak wetenschappers, die het nieuwe land domesticeren.
Het woord ontdekking biedt van zichzelf weinig reden tot paniek. Het geeft aan dat er meerdere actoren bij betrokken moeten zijn: door wie en voor wie wordt er iets ontdekt? In dit geval is die verhouding duidelijk: De Europeanen wisten niet wat Afrika of Arabië was, dus dat moest voor De Europeanen worden ontdekt door de dappere wetenschappers. Zoals ook bijvoorbeeld door Clyde Tombaugh in 1928 Pluto werd ontdekt, voor de aardbewoners.
Taalkundig schijn je je er dus niet echt een buil aan te kunnen vallen. Maar in de term schuilt toch nog een hoop vuiligheid. Hoe kan bijvoorbeeld een gebied dat er eigenlijk al was, waar al mensen leefden, ineens worden ontdekt door een Columbus of een Livingstone? Had het voor die tijd geen status, geen bestaansrecht? Hier zit hem het venijn: de term ontdekking gaat er impliciet van uit dat de oorspronkelijke bewoners van de gebieden on-mo-ge-lijk enig begrip konden hebben van de waarde van hetgeen hen omringt. De ontdekker kon het land pas op waarde schatten; dat dient ook als onderhuidse legitimatie voor de (kapitalistische) toe-eigening van het gebied.
Die toe-eigening haakt aan bij het eerder ter tafel gekomen Oriëntalisme van Edward Said: het onbekende land is infantiel en vrouwelijk, natuurlijk en maagdelijk, als het ware wachtend om te worden ontdekt. Langs deze lijnen is het Westen volwassen, gecultiveerd en mannelijk, klaar om het gebied te penetreren – zoals Shohat en Stam het plastisch benoemen.
Krab jezelf dus nog even grondig achter de oren als iemand het weer eens heeft over de ontdekking van Amerika of Afrika; het is minder onschuldig dan het lijkt.
Bram Faber 