Met de regelmaat van de klok wordt het einde van de televisie zoals we die kennen aangekondigd, maar de kans dat dit binnenkort gebeurt is kleiner dan vaak wordt geroepen. Er is een immens grote groep mensen die er uitstekend mee kan leven dat voor hen bepaald wordt wat ze voorgeschoteld wordt, in plaats van dat ze hier zelf de regie over moeten voeren.
Gedachteloos voor de buis hangen kan dus uitermate prettig zijn. Maar een opmerkzame blik vanaf de bank is af en toe zeer op zijn plaats, want laten we eerlijk zijn: er is ook ontzettend veel shit die ons dagelijks wordt opgedrongen.
Nu hoeft shit op televisie op zichzelf niet zo’n groot bezwaar te zijn. Maar het wordt wél storend als die shit zich aan de kijker presenteert als de waarheid. Roland Barthes zei dat er een tragische discrepantie bestaat tussen de overrompelende rijkdom van de waarneembare wereld en ons onvermogen om haar waar te nemen. Deze rubriek doet een nobele poging om de strijd aan te gaan met die armoede.
In deze eerste editie bespreek ik de Tegenlicht-aflevering ‘Offline als luxe’ van 8 mei 2016. De Snijtafel waagde zich eerder al eens met verve aan de kritische receptie van een Tegenlicht-aflevering. De kritiek die Casper C. Jansen en Michiel Lieuwma uitten blijkt bij lange na niet een eenmalige misser van de redactie te zijn geweest: let maar eens op.
Ter introductie is er in de vooraankondiging van de documentaire het volgende te lezen:
Altijd en overal online. Dat klinkt mooi, maar heeft een keerzijde. […] Naarmate de digitale netwerken oprukken, zijn er steeds minder plekken waar je echt alleen kunt zijn.
[…] We worden ‘glazen burgers’ in een doorzichtig huis, levenslang aan een draadloos infuus en via smartphones permanent te volgen. Wat betekent die verschuiving naar honderd procent digitale dekking van de hele planeet?
Een kleine maar groeiende groep mensen neemt afscheid van het altijd verbonden zijn en onderzoekt manieren om zelf de regie te behouden. Wat kunnen we van hen leren over leven in de digitale tijd?
Deze inleiding geeft ons alvast enig inzicht in wat ons eventueel te wachten staat: een sceptische blik op het ‘altijd maar online zijn’. Eerder kwam op dit blog al die enorme dichotomie die het denken over het internet in zijn greep houdt. De Tegenlicht-tekst windt er geen doekjes om welke kant de makers aanhangen: het volbloed anti-kamp. De tekst veronderstelt dat we aan een ‘draadloos infuus’ hangen, en dat we ‘altijd verbonden’ zijn. (Met ‘we’, neem ik gemakshalve aan, wordt ‘de Westerse wereld’ bedoeld.) Hier valt dus alvast een hoop op af te dingen, maar dat heb ik in voornoemd stukje al eens gedaan, dus dat is saai. Daarom hoog tijd om de beeldbuis aan te zetten en te kijken hoe de documentaire het er met dien verstande van af brengt.
White spots
Traditionele televisie kent een strenge vormelijke hiërarchie als het gaat om het genre waarin de kijker een programma kan plaatsen. Hier wordt vanuit de zogenoemde ‘nieuwe media’ wel meer en meer aan gesjord en gehuft, bijvoorbeeld in de vorm van branded content, maar het format blijft vooralsnog heilig – de kijker moet immers wel weten waar z/hij aan toe is.
Met de toonzetting aan het begin van Tegenlicht is vrij snel duidelijk dat we ons aan de bloedserieuze kant van het genrespectrum bevinden. Hier valt niks te lachen. ‘Welkom op de white spots van onze wereld’, mijmert de voice-over, na een aantal arbitraire vragen en aforismen die we al kenden van de tekstuele vooraankondiging.
We maken kennis met de White spots-app voor op de telefoon en op de iPad, die laat zien waar de zendmasten staan die met onze elektronische apparaten communiceren. Dit onder begeleiding van enorm onheilspellende geluiden en atonale bliepjes. Lekker gezellig, die zendmasten? Dacht het dus even niet! De inktzwarte cyberpunkgeluiden en de donkere lay-out van de app benadrukken dit nog maar eens. Plekken waar we nog offline kunnen zijn, zijn niet voor niets wit, als ware het daadwerkelijk die veelbesproken Hemel op Aarde. Maar wij bevinden ons in elk geval overwegend in een diep dystopisch dal.
Wolk
‘Wat doet het met ons als de hele planeet verbonden is en iedereen altijd met elkaar verbonden zal zijn?’ Nu beginnen die vragen een beetje op de zenuwen te werken. Precies zoals bij de door de Snijtafel besproken Tegenlicht-aflevering het geval was, worden er een aantal volkomen arbitraire vragen de lucht in geslingerd, waarvoor we de makers, de voice-over, wie ze ook bedacht heeft, het antwoord waarschijnlijk voor altijd schuldig zullen blijven.
Maar de gemene deler van alle vragen die ons onder de neus worden gewreven moge duidelijk zijn: digitalisering en onlinedom zijn iets inherent slechts, iets dat eigenlijk alleen maar dood en verderf kan zaaien.
Een wedervraag dringt zich op: wat verstaat Tegenlicht eigenlijk onder online zijn en digitalisering? Het digitale tijdperk hangt als een donkere wolk boven de samenleving, dus het zou fijn zijn als we te weten komen waar we mee van doen hebben. Enfin, de vraag staat uit, hopelijk komt in de loop van de aflevering het antwoord bovendrijven.
Deur dicht
In Boston maken we kennis met Sherry Turkle. Als geforceerd leidmotief mag iedere spreker een iPad met hierop de eerdergenoemde Whitespots-app vasthouden, de ruimte rondlopen, en verschrikt constateren hoezeer het ‘digitale net’ zich om hen heen heeft gesloten. “We’re so connected, and we’re so trivially communicating”, zegt Turkle vol walging. Het laptop- en tabletgebruik van haar studenten zijn haar een doorn in het oog: hun resultaten leiden er zichtbaar onder. Ze zegt dat ze een empirica is: ‘An open laptop in the classroom creates a circle of distraction”. De kijker wordt om de oren geslagen met onderzoeksresultaten en percentages.
Een digitaal apparaat meebrengen in de klas van Turkle staat dus gelijk aan het meebrengen van een cavia: het is een intrinsieke stoorzender en het leidt alleen maar af van waar het college om draait.
Maar dat verdient toch een contrapunt. Wat moeten we dan namelijk denken van iemand als Kenneth Goldsmith, wanneer die zegt:
When the students arrive in class, they are told that they must have their laptops open and connected. And so we have a glimpse into the future. And after seeing what the spectacular results of this are, how completely engaged and democratic the classroom is, I am more convinced that I can never go back to a traditional classroom pedagogy.
Tja, hoe kan dit nou naast het verhaal van Turkle bestaan? Natuurlijk ligt de waarheid in het midden en is Goldsmith een extreem voorbeeld, maar in het licht hiervan lijkt het alsof Turkle vooral een door en door conservatieve docente is. Iemand die de deur voor de vernieuwing stijf dicht houdt, louter en alleen op basis van onderzoek gedaan door een generatie die doodsbang is om de grip op haar wereld kwijt te raken. En wederom die vraag: wat is het dan, dat de makers onder dat online zijn verstaan? Waar worden we dan toch zo door afgeleid? Ook hier blijft het antwoord uit.
“I think it’s starting to be a movement”, sluit Turkle onverstoorbaar af, refererend aan de opkomst van offline leven. Dit wordt gevolgd door beelden van een Detox Camp, waar mensen hand in hand in kringetjes dansen in de zon, met een feelgood-gitaarmuziekje eronder. Hier ligt het er wel erg dik bovenop welke kant de Tegenlicht-makers aanhangen: in plaats van kritische wedervragen aan Turkle te stellen zwelgen ze in haar verhaal, en doen ze het uitmonden in een positieve, kritiekloze roze wolk, een droombeeld waarin iedereen volledig gedetoxed is, ver weg van de donkerdere luchten. Haar verhaal past immers naadloos in het anti-digitaliseringsverhaal dat de makers willen vertellen.
Kersenbloesem
Volgt Aram Pachyan, de Armeense schrijver die zich erop voorstaat een volledig offline leven te leiden. “We zitten vast in een spinnenweb van netwerken”, poneert hij dapper, bij het rondjes draaien met de Whitespots-iPad in zijn woonkamer. Ter bevestiging van dit statement zie je hem in het volgende shot quasi-diepzinnig achter zijn schrijfmachine zitten en in een stapel met oude papieren graaien. Daarna scharrelt hij veelbetekenend door de tuin, ongetwijfeld echt diep nadenkend. Hij geeft eerlijk toe dat hij niet tegen technologie sec is, maar dat hijzelf in elk geval een andere manier van leven verkiest. Desondanks zien we allerlei prachtige landschapsbeelden, badend in het zonlicht, we horen de vogels fluiten, we zien de kersenbloesem bloeien, alles om af te leiden van wat hij zonet zei. Iedere poging van Pachyan om zijn verhaal enigszins te nuanceren, of slechts op zijn eigen persoon te betrekken, wordt door de montage grondig afgezwakt.
Promotiefilmpjes van Microsoft, Apple en Facebook passeren de revue, waarschijnlijk voor de obligate andere kant van het verhaal (hoewel nog altijd volstrekt onduidelijk welk verhaal en wat voor soort digitalisering). Die filmpjes lijken er vooral in te zijn gestopt omdat de makers geen woordvoerder konden strikken. Het is ook niet zo gek, als je naar het frame kijkt waarin ze het bij voorbaat zouden moeten afleggen tegen de anti’s. In plaats daarvan mogen usual suspects als Evgeny Morozov en Birgitta Jonsdottir de eerdergenoemde molochs stevig de les lezen – waarbij ze overigens ook veel relevante punten maken.
Huisraad
We raken hierna verzeild in een belachelijke, quasi-kunstzinnige sequens waarin bevallige vrouwen zich in futuristische pakken door een onbestemde loods bewegen, en bij een internetloze Amish-dominee die niet zelf gefilmd wil worden, maar zijn huisraad wel wil laten vastleggen (volgt een groteske MTV Cribs-achtige montage van die huisraad, waarschijnlijk een nobele poging van de filmploeg om gehoor te geven aan zijn oproep). Tot slot belanden we bij de Sri Lankese stamoudste Poramala Aththo, die met zijn traditionele stam in de jungle verkeert. Die keurt ‘technologie’ desgevraagd in zijn geheel af: hun manier van leven, dat is natuurlijk de juiste weg. En dit is waar de documentaire eindigt.
Fait accompli
Als we de rationale van de Tegenlicht-aflevering volgen, dan moeten we concluderen dat de Amish en de Sri Lankese stamoudste het beste af zijn: zij zijn nog een volkomen onbeschreven blad, en niet door de technologie en de digitalisering verpest. Is dat dan waar we naar terug moeten? Alle zendmasten neerhalen en de wereld weer tot één grote white spot maken? Internet de deur uit, terug naar de telefoon, de fax, de duivenpost? De makers laten aan het einde, zoals het een serieus VPRO-programma betaamt, de waarheid in het midden, maar toch zijn dit de enige logische gevolgtrekkingen die uit de documentaire vallen te herleiden, afgaande op wat er zoal voorbij kwam.
Deze radicale conclusie komt doordat de makers het uiteindelijk toch hebben vertikt om de aan het begin gestelde vraag te beantwoorden: wat verstaat Tegenlicht onder online zijn en digitalisering? Het is de onheilspellende wolk die boven de uitzending hangt die ieder moment kan openbreken, maar de exacte inhoud van die wolk zijn we nooit te weten gekomen. Digitalisering en onlinedom werpen als een kwaadwillend fait accompli hun schaduw over het dagelijkse leven. Als we de documentaire volgen, kunnen we er dus beter voor kiezen om het kind met het badwater weg te gooien, en niet proberen om te kijken naar waar dat mysterieuze online-gebeuren precies over gaat.
Spoken
Dit brengt ons bij het centrale probleem dat in het zogenoemde digitale tijdperk schuilgaat. Internet heeft onbetwist een enorme impact op de manier waarop de samenleving wordt vormgegeven. Het heeft ons idee van tijd, van ruimte, en van sociale contacten grondig overhoop gegooid. Dat is nogal wat, en dat is er ook de reden van dat het sommigen allemaal wat te snel gaat. Hierdoor wordt die oprukkende digitalisering eng: door haar nieuwigheid kunnen veel mensen – met name van de wat oudere generatie, het moet gezegd – het niet plaatsen, en iets onbekends dat wel je hele leven kan beheersen of veranderen heeft natuurlijk iets griezeligs.
Clive Thompson beschrijft hoe grote, radicale technologische veranderingen door de tijd heen eigenlijk altijd op die weerstand hebben gestuit. Maar het probleem hiervan is dat we geneigd zijn om het heden hopeloos te overschatten. Er zijn heel veel generaties opgegroeid met een bepaalde manier van leven en communiceren, en dat wordt dan ineens de norm. Maar hierbij wordt heel snel en gemakkelijk vergeten dat het niet altijd zo is geweest, dat die vorm van leven ook te vuur en te zwaard bevochten is.
Ideeën die mensen vroeger vol-ko-men krankzinnig vonden, maar die wel exponentieel in aanhang groeiden – denk bijvoorbeeld aan de rechtsstaat, of het vrouwenkiesrecht – waren precies om die reden griezelig: de oudjes wisten niet wat ze ervan konden verwachten omdat het buiten hun referentiekaders trad, en daarom als een externe duistere kracht mogelijk een bedreiging voor hun eigen mores kon vormen.
En dit is precies wat er in de Tegenlicht-aflevering ‘Offline als luxe’ gebeurt. Natuurlijk is technologische vooruitgang niet alleen maar hosanna, en moet die kritisch gevolgd worden (Zoals Morozov en Jonsdottir doen), maar de beeldvorming die na de documentaire beklijft is die van doorgeslagen hysterie. Er wordt een historisch paardenmiddel tegenaan gegooid: digitalisering is slecht, we hoeven er niets van weten, het is een grote duistere wolk die ons in de ellende zal storten, hedendaagse hekserij, op de brandstapel ermee, en rap een beetje. Lang leve de traditie, dood aan de vooruitgang.
Ik kijk reikhalzend uit naar het volgende Tegenlicht-spookverhaal.
Bram Faber 