Als iemand over een land komt te spreken in termen van “een land van contrasten”, dan wordt vaak meteen als duidelijk verondersteld waar diegene op doelt. Neem nou Nederland:
Industriegebieden staan naast weilanden met grazende koeien. Een deel van het land ligt aan de zee, terwijl verderop een deel juist aan een rivier of kanaal ligt. Hoogbouw wordt naast laagbouw gepositioneerd. Arme mensen wonen naast rijke mensen, en koophuizen staan gebroederlijk naast huurhuizen.
Zo simpel is het dus. Het komt eigenlijk neer op het lukraak opwerpen van antithesen, stijlfiguren waarbij contrasterende begrippen naast elkaar worden geplaatst. Waar komt die obsessie met die uitgesleten ‘land van contrasten’-frase vandaan, waarom werkt hij zo goed, en waar schuilt de adder?
Grofweg wordt de ‘land van contrasten’-frase voor twee verschillende contexten aangewend: (1) om de geografische diversiteit te kenschetsen en (2) om socio-economische verschillen uit te lichten. Zie hieronder een kleine verzameling van beide vormen, bij elkaar gesprokkeld op het internet.
Geografische diversiteit
Tsjechië is een land van contrasten, enerzijds geïndustrialiseerd en enorm rijk aan paleizen, kerken en andere, vooral barokke, bouwwerken uit een ver verleden. Anderzijds heeft het land een erg afwisselend landschap, met in het noorden veel bergen met grillige rotsformaties, en in het zuiden glooiende heuvels met wijngaarden en vlakke gebieden met veel meren.
Van de tropische watervallen in het Noorden tot de ijsvelden in het Zuiden, Argentinië is een land van contrasten.
Australië is een land van contrasten. In het noordoosten vindt u het Great Barrier Reef en de tropische regenwouden, de prachtige wetlands en canyons vindt u in het noordwesten, de rode rotsformaties en eindeloze vlaktes in het midden van het land, bruisende steden als Sydney en Melbourne in het zuidoosten en de spectaculaire kustwegen en wijnstreken in het zuiden.
Peru is een land van bergen en zee, tropisch regenwoud en woestijn, grote steden en platteland. Een land van contrasten dus.
Andorra, is een land van contrasten, gelegen hoog in de Pyreneeën. Een vakantie in Andorra is geschikt voor zowel een zomervakantie als een skivakantie. Een land met een charme dat het ontleent aan het dramatische berglandschap. Fiets door de ruige bergwereld van Andorra of wandel door de middeleeuwse straatjes van Canillo.
Iran is een land van contrasten. Teheran is een verrassend moderne stad met een keur aan musea, paleizen en moskeeën waar op de islamitische rustdag honderden gelovigen samen in gebed gaan. In de woestijnstad Yazd daarentegen is de pre-islamitische godsdienst van Zarathustra nog springlevend. In Persepolis, de residentie van de beroemde koningen Cyrus en Darius, komt het verleden tot leven als u tussen de pilaren dwaalt.
Noorwegen is een land van contrasten. Met natuurwonderen als Middernachtzon, Noorderlicht en diverse landschappen.
Socio-economische verschillen
Zuid-Afrika is een land van contrasten. Prachtige luxueuze lodges, een schitterende natuur en veelzijdige cultuur kenmerken dit rijke land. Maar Zuid-Afrika heeft ook een ander kant, een kant van armoede en townships.
Italië is een land van contrasten. Verblindende schoonheid en oogstrelend design gaan samen met tot droefheid stemmende lelijkheid. Het noorden van het land is een van de rijkste gebieden van Europa, terwijl grote delen van het zuiden gebukt gaan onder bittere armoede en uitzichtloosheid. Het is een van de belangrijkste industrielanden, maar politiek gezien een lichtgewicht, met politici die door collega’s in de Europese Unie niet altijd serieus worden genomen. Het is een land ook van theater, waar veel gebeurt voor de schone schijn en dingen vaak niet zijn wat ze lijken te zijn.
Waar komt dan toch die magische aantrekkingskracht van de vertelvorm vandaan? Het antwoord is simpel: het werkt. Tegenstellingen werken vaak prikkelend, zeker als het verschil evident en groot is – hoe groter, hoe beter. Onze hersenen zijn gek op het aanbrengen van partities en schematische weergaves in de manier waarop we de wereld waarnemen. Jacques Derrida gaat zelfs zo ver om te zeggen dat ons hele communicatieve systeem een logisch voortvloeisel is uit onze innerlijke behoefte aan verschil – waarover later meer.
Op die manier is ook gemakkelijk te verklaren waarom juist de socio-economische en de geografische verschillen zo hoog scoren met de ‘land van contrasten’-frase. Ingeval van de geografische verschillen gaat het louter om beschrijvingen van toeristische trekpleisters, terwijl het bij de socio-economische verschillen juist gaat om journalistieke producten – boeken, long-reads, je kent het wel.
Zowel bij journalistiek als bij toerisme is het vaak de kunst om de lezer te prikkelen en te verleiden om verder te lezen, mee te nemen in je verhaal (bij toerisme zelfs letterlijk). En aangezien we aanslaan bij de waarneming van contrasterende gegevens, is de ‘land van contrasten’-vorm dus een ideale fuik om in verstrikt te raken. Eindelijk een glasharde tegenstelling, daar kunnen we tenminste wat mee!
Daarnaast is de contrasterende vorm ook een ideale manier om te laten zien dat je niet ‘van de straat’ bent. Je brengt reliëf aan in je kennis van de wereld. Door middel van het lezen van journalistieke producten die betogen dat het allemaal niet zo eenduidig is en het doorgronden van een land ben je in staat om je culturele kapitaal aanzienlijk te vergroten: ‘Tenerife bestaat uit zoveel meer dan alleen zon, zee en strand, ik heb meteen maar even de cultuur doorgrond!’. Het mes snijdt dus ook nog eens aan twee kanten: journalist blij met de gewonnen lezer, tour-operators blij met de binnengesleepte klant. Je ziet het ook wel bij pleidooien voor culturele diversiteit: geen mens is gelijk, weg met de partities en vernietigende stereotypen tussen verschillende landen.
De ‘land van contrasten’-frase probeert zodoende tegenwicht te bieden aan het zogenaamde en verfoeide ‘Zwart-/Wit-denken’. Als we die retoriek volgen wordt echter al vrij snel duidelijk dat het geen tegenwicht biedt tegen polarisatie, maar dat er slechts een nieuwe, versplinterde vorm van polarisatie voor in de plaats komt.
Van zwart-/wit-denken naar zwartwitdenken: je ontkent dat een land zwart of wit is, maar op zijn beurt werp je wel allerlei nieuwe binaire tegenstellingen op die binnen het land postvatten. Onbedoeld gevolg hiervan is dat je in een soort essentialistische denktrant belandt: iedere entiteit heeft een vaste verzameling kenmerken die nodig zijn om identiteit en functie te kunnen vaststellen, en langs die weg kunnen de contrasten tot hun wasdom komen. Het terugbrengen van een land (of een persoon) tot een verzameling essentiële kenmerken blokkeert als het ware de weg naar een complexer beeld van een land: het denken in categorieën en partities sluit als het ware alsnog de mogelijkheden uit tot het zien van de uitzondering en de nuance.
Neem dit alles in acht wanneer je spreekt van een ‘land van contrasten’ . Spreek liever in termen van een ‘land van grijstinten’. Of nog beter: verzin een minder misantropische en meer fotogenieke frase dan deze – zolang die maar recht doet aan de realiteit.
Bram Faber 