Cultureel kapitaal

Vandaag staan we stil bij ‘cultureel kapitaal’. Eerder ging het hier over vogels spotten als vorm van cultureel kapitaal, en het is een onderwerp dat onder meer artikelen sluimert.

Maar wat is cultureel kapitaal precies, en kan het wat tastbaarder gemaakt worden aan de hand van klinkende voorbeelden? Vandaag wordt naar een antwoord gezocht op deze vragen.

Meters maken
Het is misschien wat droger en saaier dan een keiharde, actuele case study zoals afgelopen keer het geval was. Maar soms wil je gewoon even wat meters maken met een bepaald concept of een bepaalde gedachte, voordat je het probeert te vertalen naar een praktijksituatie. Erik Meester, Sarah Bergsen, en Paul Kirschner vergelijken het met rijles: de instructeur overhandigt jou de benodigde kennis over het besturen van het voertuig en de verkeersregels. Na wat instructie en veel oefening is er een dikke kans dat je op een gegeven moment op de beruchte ‘automatische piloot’ rijdt. En je vergeet al snel dat er onder jouw rijvaardigheid veel kennis ligt over al dat autorijden en verkeersregels.

Dit is een zinvolle parallel. Kennis is niet alleen waarover je denkt, maar ook waarmee je denkt. Écht creatieve ideeën ontstaan niet in een vacuüm, maar putten uit een solide kennisbasis. Vandaag wil ik wat toevoegen aan die kennisbasis, waar ik in een later stadium ongetwijfeld op terug zal komen. Train hard, fight easy.

Blogs en vlogs
Welnu, hoe zit de vork in de steel met dat culturele kapitaal? Eerst moeten we daarvoor een stapje terug doen. Het belangrijkste concept bij Pierre Bourdieu, de persoon aan wie we de term te danken hebben, is dat van het ‘veld’. Dit is een gestructureerd systeem met een eigen interne logica en hiërarchische relaties, tot stand gebracht door de strijd om verschillende vormen van ‘kapitaal’. Voor wat er onder ‘kapitaal’ kan worden verstaan doet Bourdieu suggesties voor vier vormen: economisch kapitaal, cultureel kapitaal, symbolisch kapitaal, en sociaal kapitaal.

En iedere persoon bezet een gedeelte van de sociale ruimte niet alleen door zijn sociale klasse, maar ook door middel van het type kapitaal dat zij of hij bezit. Sociale mobiliteit, dus de mate waarin je je omhoog (of, minder vaak, omlaag) kunt bewegen in de sociale ladder, hangt volgens Bourdieu samen met de verschillende vormen van kapitaal. De term kapitaal komt niet uit de lucht vallen: de gedachte erachter valt of staat bij het gegeven dat sommige mensen meer kapitaal hebben dan anderen.

Niet iedereen kijkt en luistert dezelfde programma’s op radio en televisie (als je die ouderwetse toestellen überhaupt nog in huis hebt), en leest en kijkt niet iedereen dezelfde blogs en vlogs. Dat heeft te maken met allerlei verschillen, die bijna allemaal terug zijn te voeren op je culturele kapitaal. Dat gaat bovendien over meer dan of je het je kunt veroorloven. Een ticket voor het voetbalstadion kost vaak veel meer dan een kaartje voor het Concertgebouw, en toch trekken beide pleisterplaatsen overwegend een heel ander slag mensen aan.

Humor om te lachen
Andere voorbeelden van cultureel kapitaal liggen voor het oprapen. Lees je de populaire muzieksite Pitchfork? Waarschijnlijk doe je dit niet om de nieuwste muziek te horen, maar veeleer om je imago te bestendigen dat je weet wat er speelt op muzikaal gebied. Zelfs in je gevoel voor humor leg je een vorm van cultureel kapitaal aan de dag, zoals Giselinde Kuipers laat zien. Je kunt bijvoorbeeld met je pop culture references illustreren dat je een rijkgeschakeerd gevoel voor humor hebt, door grappen te maken die een heleboel mensen waarschijnlijk niet snappen. En niet alleen humor, maar bijna alle communicatievormen van hogeropgeleiden komen gelaagder en complexer voor – meestal om te laten zien dat je intellectueel wel een en ander op zak hebt.

Hoe zit die sociale ladder dan in elkaar, als we kijken naar cultureel kapitaal? Het zorgt er bijvoorbeeld voor dat mensen het onderscheid tussen highbrow– en lowbrow-cultuur maken, die op allerlei manieren vervolgens wordt ingevuld door degene persoon die de terminologie hanteert. Een voorbeeld is de geografische associatie: over highbrow wordt vaak meesmuilend gesproken als de ‘grachtengordel-elite’ – in zwang geraakt rond de eeuwwisseling –, terwijl mensen uit ‘de provincie’ zich dan weer vaker wenden tot lowbrow-cultuur. Marco D’Eramo beschrijft hoe het door die nieuwe scheidslijnen lijkt alsof een stad als New York dichterbij Milaan ligt dan het allerkleinste provincieplaatsje om de hoek.

Jouw culturele kapitaal is hierbij niet gestoeld in de echte werkelijkheid, maar des te meer in de sociale werkelijkheid. Het is ook vaak de symboliek die telt: alleen al als je kunt pochen dat je lid bent van de Correspondent of een abonnement hebt op de NRC kun je – nog niet eens bewust – pronken met je ‘voorsprong’ op de rest van de samenleving. Vincent Crone illustreert het aan de hand van kleding: je koopt geen kleding die je mooi vindt, ‘maar je koopt de kleren waar jij van hoopt dat mensen jou associëren met een bepaalde levensstijl’. Hierbij komt ook de conformistische component bovendrijven: je vergaart cultureel kapitaal vaak omdat het past bij de sociale klasse waar je jezelf graag onder schaart, om ‘erbij te horen’.

So many levels
Cultureel kapitaal is dus intrinsiek symbolisch. Maar het wordt kwalijk als op het moment dat cultureel kapitaal uitsluitend in de wereld van de symboliek vervalt, en wanneer er op die symboliek wordt teruggevallen zonder aandacht te besteden aan wat er precies onder die symboliek schuilgaat. Symboliek zonder inhoud. En dan gaan hier natuurlijk alarmbellen rinkelen.

Dit gebeurt aan de lopende band. Zeg welk medium u het vaakst raadpleegt en ik vertel u wie u bent: alleen al het waarnemen van een term als ‘NRC-lezer’ of ‘Telegraaf-lezer’ roept bij de meeste lezers meteen een enorme waaier aan associaties op, zoals ‘de grachtengordel-elite’ en ‘de provincie’ dit ook al deden.

Anderzijds schuilt er vaak ook een uitsluitingsmechanisme in. Je kunt jouw vergaarde kapitaal prima gebruiken om neer te kijken op de mensen die dat niet hebben (of juist op de mensen die een bepaalde, door jou verguisde vorm van kapitaal hebben), en daar een bepaald waardeoordeel aan verbinden. Wij zijn geen moppentappers, onze grappen en grollen hebben altijd so many levels.

En als vormen van kapitaal de mensen uit elkaar gaan drijven, dan is het tijd om in te grijpen. Bewustwording is hierbij altijd een voorzichtige eerste stap.